Even terug kijken (2)

Soms koop je een boek waar je vervolgens jarenlang niets meer mee doet. De tijd om het boek te lezen kan ontbreken, of de juiste tijd is nog niet aangebroken om de inhoud te bestuderen. Dan, jaren later, voel je plotseling een hele sterke neiging om precies dat boek te gaan lezen. Meestal weet je niet waarom, tot dat je bezig bent. Ik kocht de memoires van Sam de Wolff, “Voor het land van belofte” jaren geleden in een tweedehands boekenwinkel. Sam de Wolff was een Nederlandse Marxist die opgroeide in de SDAP en later ook lid was van de PvdA. Kortom, hij was een kind van de Nederlandse sociaal democratie.

Hij was geen makkelijk iemand met sterke principes, en zijn betrokkenheid bij de vele partijtwisten uit die tijd kom je op bijna iedere pagina tegen. Toen ik halverwege het boek was merkte ik waarom ik dit boek juist nu moest lezen. Er kwamen namelijk ervaringen in voor, die nu goed bruikbaar zijn als we willen bepalen waar we precies staan op dit moment. Het boek is geschreven aan het begin van de jaren 50 van de vorige eeuw, en het geeft een goed beeld van het verval van de sociaal democratie. Zo zegt de Wolff op een zeker moment dat de Nederlandse sociaal democratie geen inspirerende leider meer heeft gekend sinds Troelstra.

Volgens de Wolff is Troelstra tijdens zijn leven verkeerd begrepen, en was hij veel meer links gericht dan in zijn daden tot uiting kwam. De Wolff geeft ook aan dat de rechtse leiders van de SDAP uit die tijd nu in de PvdA als extreem links zouden worden gezien. Hij kan het weten want hij heeft ze allemaal meegemaakt; van Schaper tot Bonger, van Wibaut tot Vliegen. Namen die nu nog bij weinigen bekend zijn, maar die een grote rol speelden in de wording van de Nederlandse sociaal democratie. Of de verwording, het is maar hoe je het bekijkt.

Want wat dit boek ook laat zien is dat de sociaal democratie ooit een echte strijdtraditie kende, waar Marxisten een hoofdrol in speelden. Een traditie die het zelfs verbood om minister posten te accepteren omdat men geen onderdeel van het systeem wilde zijn. Zou iemand in de PvdA dit nog weten? Het valt te betwijfelen. Volgens de Wolff zal het Marxisme ooit weer opnieuw een grote rol spelen in de Nederlandse politiek. Een mening die we graag onderschrijven, ondanks het feit dat de Wolff sterk anticommunistisch was. Van de huidige PvdA zal dit natuurlijk niet komen, maar het is niet uitgesloten dat de partij, net als de sociaal democratie in de rest van Europa, wat verder naar links zal opschuiven. Als is het alleen maar om het eigen bestaansrecht te verzekeren.

De Wolff verwachtte een opleving door dat in Amerika een sterke socialistische partij zou ontstaan. Deze voorspelling is niet uitgekomen, integendeel, het meest conservatieve gedachtegoed vindt zijn oorsprong in de VS. We zullen het in Europa dus zelf moeten doen, en dat is maar goed ook. De Wolff is altijd Marxist gebleven en een van zijn specialiteiten was de conjunctuur. Het kapitalisme rolt van de ene crisis naar de andere. Dat is een bekend gegeven. Maar aan het begin van de vorige eeuw, na de Eerste Wereld Oorlog, beweerden de woordvoerders van het systeem dat deze situatie nu onder controle was. Misschien dat er nog wat kleine schommelingen zouden plaats vinden, maar die waren makkelijk te verhelpen, zo beweerde men.

De Wolff zag het anders, en door gebruik te maken van de Marxistische theorie voorspelde hij de grote crisis van 1929. Toen bleek dat er helemaal geen controle was, en dat crisis en oorlog een permanent bestanddeel zijn van het kapitalisme. We zitten nu, in 2012, weer in een diepe crisis en de resultaten van de onderzoeken gedaan door de Wolff zijn nog steeds een glasheldere waarheid. Ook voor de huidige crisis is nog geen uitweg gevonden. Zelfs als dit wel gebeurt, staat de volgende crisis alweer om de hoek te wachten. We zien wel dat met iedere crisis het kapitalisme iets verder wegzinkt in het moeras, wat uiteindelijk de ondergang zal zijn.

De bewering van het systeem dat een crisis nooit meer voor zou komen was dus een leugen. De zoveelste van een systeem dat van leugens, bedrog en illusies aan elkaar hangt. Sam de Wolff had graag in zijn tijd het socialisme tot werkelijkheid zien worden in Nederland. Dat heeft niet zo mogen zijn. In 1960 is hij overleden. Maar de hoop heeft hij nooit opgegeven. En hij zou zeker verbaasd, maar bovenal ook blij zijn, als hij zou zien dat nu, zoveel jaren later, aan zijn ervaringen nog aandacht word besteed. Die aandacht is terecht want van die ervaringen uit het verleden is nog steeds veel te leren.

Het geeft ook een helder zicht op het functioneren van het systeem. Een les die we hier uit kunnen trekken is dat we vaak veel te ongeduldig zijn. Dat is iets wat wij, revolutionairen, allemaal gemeen hebben. We willen de revolutie morgen, of liever nog vandaag. Maar zo werkt het niet. Net als een toneelstuk moet de geschiedenis zichzelf uitspelen. Steeds opnieuw zien we dat de theorie van het Marxisme staat als een huis. Maar de uiteindelijke overgang valt niet te voorspellen. Dit is niet verwonderlijk want systemen hebben elkaar nooit in een korte periode afgewisseld. Daar kunnen eeuwen overheen gaan.

Het enige wat wij intussen kunnen doen is blijven werken en strijden om die wisseling wat sneller tot een realiteit te maken. Sam de Wolff wilde een betere wereld, en dat is nog steeds ons streven. Hij heeft nooit opgegeven, dus heeft hij het recht om van ons hetzelfde te verwachten. Zijn Marxistische erfenis is veilig bij ons.